یا مهدی زهرا ادرکنی

انتظار فرج، دو ركن اساسى دارد:

الف - نارضايتى از وضعيت موجود؛

ب - اميد به گشايش در زمان آينده.

چگونگى تعامل با اين دو عنصر سلبى و ايجابى، چهره هاى متفاوت انتظار را پديد مى آورد:

۱. انتظار غير مسئولانه: در اين حالت، شخص منتظر اگر چه به وضعيت موجود، معترض است، ولى بدون هيچ گونه تلاش و كوششى، تنها چشم به راه آينده بهتر است.

وضعيت موجود، او را سرخورده و منزوى كرده است و او با دورى گزيدن از روال عمومى جامعه و حوادث سياسى و اجتماعى، اعتراض خويش را از وضعيت موجود، اعلام مى كند.

او تنها در پى آن است كه خود و يا نزديكانش، تحت تأثير وضعيت موجود قرار نگيرند؛ ولى تلاش در راه نجات ديگران را وظيفه خويش نمى داند.

مطابق اين ديدگاه، اصلاح جامعه قبل از ظهور مهدى(ع) اقدامى بيهوده و بى نتيجه است و وظيفه ما تنها آن است كه چشم به راه موعود و منجى باشيم تا او بيايد و نابه سامانى ها را سامان دهد.

۲. انتظار مسئولانه: شخص منتظر مسئول، حالتى سازنده، فعّال، پويا و تأثيرگذار دارد، وضعيت موجود را بر نمى تابد و تلاش مى كند تا زمينه هاى اجتماعى و فرهنگى براى ظهور امام(ع) را آماده كند. او نه تنها از منظر ويژگى هاى فردى، خود را شخصى آماده براى عصر ظهور تربيت مى كند، بلكه از منظر دانش و مهارت هاى ادارى، اجتماعى، سياسى و فرهنگى نيز آمادگى كامل ورود فرد و جامعه به عصر ظهور را در پيشديد خود دارد و توانايى اداره جامعه مهدوى را داراست.

جامعه مهدوى ، جامعه اى پويا، آماده، گوش به فرمان و شايسته آرمان مهدوى است. از اين رو، پديد آوردن زمينه و آمادگى هاى اجتماعى، تشكيلاتى و فرهنگى نيز مى بايد مورد توجّه باشد.

انتظار فرج مسئولانه، به معناى باور داشتن به اهداف جامعه مهدوى است. منتظر مسئول، در محدوده قدرت و عمل خويش، تلاش در برپايى جامعه اى مطابق با معيارهاى مهدوى را وظيفه خويش مى داند.

تكامل انسان و جامعه، كوشش در مسير بازسازى جامعه بر اساس قسط و عدل، و مبارزه با ظلم و بى عدالتى، از جمله نمودهاى انتظار مسئولانه اند.با اين همه، منتظرِ مسئول مى داند كه عدالت فراگير و جهانى، تنها در سايه دولت مهدوى پديد مى آيد . از اين رو، آماده سازى زمينه هاى ورود به آن دوره را وظيفه خود مى شمرد.

امام صادق(ع) به اين انتظار مسئولانه اشاره نموده و فرموده است:

لِيُعِدَّنَّ أحَدُكُم لِخُروجِ القائِمِ وَ لَو سَهماً.[۱]

هر يك از شما بايد خود را براى خروج قائم آماده كند، هر چند با فراهم آوردن تيرى باشد.

امام زين العابدين(ع) نيز ضمن برشمردن فضايل منتظران، به مسئوليت آنها اشاره نموده و فرموده است:

اُولئِكَ المُخلِصونَ حَقّاً وَ شيعَتُنا صِدقاً ، وَ الدُّعاةُ إلى دينِ اللَّهِ عزّ و جل سِرّاً وَ جَهراً .[۲]

آنان مخلصان حقيقى، شيعيان راستين ما و دعوتگران به دين خدا در پيدا و نهان هستند.

روشن است كه غيبت امام عصر(ع) ، سبب كنار نهادن وظايف مسلمانان در امر به معروف و نهى از منكر، مبارزه با ظلم و تلاش در راه گسترش عدالت نخواهد شد.[۳] از اين رو مى گوييم: احاديث مرتبط با انتظار فرج امام عصر(ع)، افزون بر دو ركن پيشين (نارضايتى از وضع موجود و اميد به آينده بهتر)، به ركن سوم و مهم ترى نيز اشاره دارند، و آن مسئوليت پذيرى در دوره انتظار و آمادگى روحى - روانى و تجربه اندوزىِ علمى و مهارتى در اين دوره و زمينه سازى براى ظهور امام مهدى(ع) و دوره پس از ظهور است. ركن سوم انتظار (مسئوليت پذيرى)، هويت ويژه اى به انتظار مى بخشد و آن را از خمودگى و بى تفاوتى نسبت به آينده، متمايز مى كند.چهار . برخى از احاديث، حالت انتظار فرج را گونه اى گشايش شمرده اند، مانند: «انتِظارُ الفَرَجِ مِنَ الفَرَجِ»[۴] يا «اِنتِظارُ الفَرَجِ مِن أعظَمِ الفَرَجِ».[۵]اين احاديث، در صدد بيان دو مطلب اند:

۱. احساس اميدوارى و اميد به آينده بهتر، گونه اى گشايش و فراخى است كه روح انسانى را از افسردگى و يأس مى رهاند و شادابى و آرامش را به انسان هديه مى كند.

هدف از انتظار فرج، رها شدن از تنگناهاى روحى و روانى و اميد به آينده اى بهتر است كه بخشى از آسايش و آرامش روحى و روانى را نيز تأمين مى كند. از اين رو، نوعى فرج و گشايش شمرده مى شود و حتّى عنوان «مِن أعظم الفرج (از بزرگ ترين فَرَج ها)» را به دست مى آورَد.

۲. انتظار فرج مسئولانه، بخشى از هدف و آرمان انتظار را تأمين مى كند. هدف از انتظار فرج، آن است كه زمينه لازم براى رشد و تعالى فرد و جامعه پديد آيد و آنان به كمال وجودى خود و سعادت اُخروى، دست يابند. هدف نهايى ظهور - كه ساختن جامعه اى مهدوى است - ، تنها پس از ظهور امام مهدى(ع) اتّفاق مى افتد؛ ولى اهداف جزئى تر ظهور - كه تعالى و فوز اُخروى افراد است - ، با حالت انتظار فرج مسئولانه، قابل دستيابى اند ، بدين معنا كه انسانيت انسان، مطابق با معيارهاى الهى شكوفا مى شود و انسان، با تكيه بر گوهر فطرى خويش و با استمداد از عقل و نقل، انسانى در خور عصر مهدوى تربيت مى شود كه به درجه اى از معنويت رسيده و شايستگى سربازىِ امام عصر(ع) و شهادت در ركاب ايشان را يافته است.

اگر انتظار فرج مسئولانه، با اين ويژگى ها تحقّق يابد، عنصر تكامل فردىِ شخص منتظر، به فعليت رسيده است. اين انتظار، هدف فرج را محقّق مى كند و حتّى بالاتر از فرج محسوب مى شود؛ زيرا شخص منتظر، با تكيه بر معارفِ در دسترس خود و بدون حضور معصوم(ع) به اين درجه از رشد و تعالى دست يافته است كه نشان دهنده تلاش فراوان اوست.

اين معنا، در حديثى از امام صادق(ع) نمايان است، آن جا كه در جواب ابو بصير از «زمان فَرَج» فرمود:

يا أبا بَصيرٍ ! وَ أَنتَ مِمَّن يُريدُ الدُّنيا ؟ مَن عَرَفَ هذَا الأَمرَ فَقَد فُرِّجَ عَنهُ لِانتِظارِهِ .[۶]

اى ابو بصير! آيا تو هم از دنياخواهان هستى؟! هر كس اين امر (قيام) را بشناسد ، به خاطر انتظار كشيدنش، گشايش سختى او مى شود.

ملّا صالح مازندرانى در تبيين اين حديث مى نويسد:

امام در پاسخ او فرمود كه و دنيا و زينت آن را مى جويى و به دنبال فرج در دنيا هستى ، و اين ، امرى آسان و كوچك است . فرج اصلى ، همان گشايش اخروى است كه با خلاصى از عذاب ابدى حاصل مى شود و اين فرج ، اكنون براى تو حاصل است ؛ چرا كه تو اين حقيقت را يافته اى و كسى كه اين را بشناسد ، خدا برايش گشايش حاصل نموده ، او در تنگى سينه و وسوسه هاى نفسانى و عذاب آخرت مى رهاند ، و همه اينها به خاطر منتظر فرج بودن اوست ؛ چون اين كار از برترين عبادات است و موجب گشايش حقيقى - كه گشايش اخروى است - ، مى گردد .[۷]

مفهوم عبارت «فرج اُخروى» در اين حديث، در سخنان فيض كاشانى و علّامه مجلسى هم آمده است.[۸]

[۱] ر.ك: ص ۳۵۲ ح ۹۴۲ .

[۲] ر.ك: ص ۳۴۴ ح ۹۳۵ .

[۳] ر.ك: ج ۶ ص ۱۹ (پژوهشى در باره مهم ترين وظيفه پيروان اهل بيت عليهم السلام در عصر غيبت).

[۴] ر.ك: ص ۳۳۵ (انتظار فرج، خود ، فرج است).

[۵] ر.ك: ص ۳۳۷ (از بزرگ ترين فرج هاست).

[۶] ر.ك: ص ۳۳۶ ح ۹۲۶ .

[۷] شرح اصول الكافى ، ملّا صالح مازندرانى: ج ۶ ص ۳۲۴.

[۸] الوافى: ج ۲ ص ۴۳۷، مرآة العقول: ج ۴ ص ۱۸۸.