یا مهدی زهرا ادرکنی

جلب دل‌ها با اخلاق حسنه و خصال نیک
عَن الصّادِقِ جَعفَرِ بنِ مُحمّدٍ عَن أَبیه عَن آبائِهِ عَلَیهِم‌ُالسّلام قَال قَالَ رَسُولُ الله صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِه إنَّکُم لَن تَسَعُوا النَّاسَ بِأَموالِکُم فَسِعُوهُم بِأَخلَاقِکُم (۱)
یعنی شما این ظرفیت را ندارید که همه‌ی مردم را [با اموالتان] در حیطه‌ی محبّت خود و در حیطه‌ی ارتباط با خود نگه ندارید؛ با مال این کار را نمی‌توانید بکنید اما یک وسیله‌ای دارید برای اینکه بتوانید دل‌های همه یا اکثر مردم را به خودتان نزدیک کنید. آن چیست؟ آن «اخلاق» است.
اگر شما تواضع بورزید، اگر آدم صادقی باشید، اگر علیه این و آن حرکت مخرّبی انجام ندهید، اگر کسی باشید که بر روی حرف خودتان می‌ایستید -اینها صفاتی است که مردم این صفات را دوست می‌دارند- پس می‌توانید با این خُلق خوب، با این اخلاق حسنه و خصال نیک، دل مردم را به طرف خودتان جذب کنید.

۱) الامالی شیخ صدوق، صفحه‌ی62

بهترین بندگان خدا چه کسانی هستند؟

عَن أَبِی جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ بَاقِرِ عَلَیه‌ِالسَّلَام قَال سُئِلَ رَسُولُ الله صَلَّی الله عَلَیهِ وَ آلِه عَن خِیارِ العِباد؛ (۱)
بهترین بندگان چه کسانی هستند؟ این را از پیغمبر اکرم کسی سؤال کرد؛

فَقَال أَلَّذِینَ
[حضرت در پاسخ فرمودند: بهترین بندگان کسانی هستند که:]

إِذَا أَحسَنُوا إِستَبشَرُوا
وقتی کار نیک می‌کنند خوشحالند که کار خوب کرده‌اند. این خوشحالی ارتباطی ندارد به اینکه انسان غرور پیدا کند و عُجب به کار خیر پیدا کند. این دو چیز است. اینها را از هم تفکیک کنیم. یک‌وقت انسان دو رکعت نماز که می‌خواند خیال می‌کند در یک مرتبه‌ی عالی [قرار دارد]. عُجب یعنی خودشیفتگی، خودفریفتگی، خودشگفتی به انسان دست می‌دهد؛ این مذموم است.

وَ إِذَا أَسَاءُوا إِستَغفَرُوا
در مورد اسائه -کار بد انجام دادن- به این اکتفا نشده است که بگوییم وقتی [کسی] کار بد انجام داد ناراحت باشد، نه، ناراحتی کافی نیست؛ عملی هم دنبالش لازم است و آن عمل عبارت است از استغفار؛ از خدای متعال عذرخواهی کند، وقتی کار بدی کرد -استغفار یعنی عذرخواهی کردن- از خدا عذرخواهی کند، معذرت‌خواهی کند.

وَ إِذَا أُعطُوا شَکَرُوا
وقتی خدای متعال به او چیزی می‌دهد، او سپاسگزار باشد؛ یعنی وقتی نعمت‌های الهی را متذکر می‌شود، نعمت‌های الهی را می‌بیند یا نعمت جدیدی به او داده می‌شود، او شکرگزار باشد، غافل نباشد از اینکه خدای متعال این نعمت را به او داده است.

وَ إِذَا ابتلوا صَبرُوا
وقتی هم که یک ابتلایی در زندگی اینها پیش آمد، مشکلی برایشان پیش آمد، در آن هم صبر کنند.

وَ إِذَا غَضِبُوا غَفَرُوا
وقتی از کسی خشمگین شدند، از او بگذرند، او را بیامرزند؛ البته طبیعی است که این غضب لله نیست، این غضب لِشخص است. واِلّا غضب لله را ما حق نداریم به خاطر اهواءِ خودمان یا به خاطر چیزی، وقتی یک جایی لله غضب کردیم، اینجا آن غضب را باید ادامه بدهیم، باید حفظ کنیم.

۱) الامالی شیخ صدوق، صفحه‌ی ۶۰

وجوب تهجّد بر پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله وسلم

نقش شب زنده داری در نزدیک سازی جان به ساحت قُرب ربوبی، و ضرورت بهره گیری پیشوایان بزرگ از این عنصر معنوی، تا آنجاست که خداوند سبحان، بارها، و با تعبیرهای گوناگون[ پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله را به تهجّد، امر فرموده است، از جمله خطاب به ایشان می فرماید:

(وَ مِنَ ٱلَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَىٰ أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا.

و پاسى از شب را [از خواب برخيز، و] قرآن [و نماز] بخوان! اين يک وظيفۀ اضافى براى توست. اميد است پروردگارت تو را به مقامى در خور ستايش برانگيزد!)

شیخ صدوق در تبیین این آیه آورده است:

فصارت صلاة اللیل فریضة علی رسول الله صلی الله علیه و آله، لقول الله عزوجل: «فتهجّد» و هی لغیره سنة و نافلة.

در روایتی از امام صادق علیه السلام نیز نقل شده که نافلۀ شب بر پیامبر صلی الله علیه و آله واجب بوده است.از این رو برخی از فقها، این حکم را ضمن خصائص پیامبر صلی الله علیه و آله ذکر کرده اند.

حکمت لزوم شب زنده داری بر پیامبر صلی الله علیه و آله در آیۀ دیگری خطاب به ایشان چنین بیان شده است:

(قُمِ ٱلَّيْلَ إِلَّا قَلِيلاً * نِّصْفَهُ أَوِ ٱنقُصْ مِنْهُ قَلِيلاً * أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ ٱلْقُرْءَانَ تَرْتِيلاً * إِنَّا سَنُلْقِى عَلَيْكَ قَوْلاً ثَقِيلاً.

شب را جز اندکی [برای نماز و عبادت] برخیز، نیمی از شب یا اندکی از آن بکاه، نیمی از آن یا اندکی از نیمه بکاه، یا بر آن [نیمه] بیفزای و قرآن را شمرده شمرده بخوان، همانا ما به زودی سخنی سنگین به تو القا خواهیم کرد).

این سخن، بدین معناست که شب زنده داری به قدری در افزایش ظرفیت روحی و تقویت بنیۀ معنوی انسان مؤثر است که در بالاترین مراتب می تواند سنگین ترین پیام های الهی را در خصوص هدایت انسان از منبع وحی دریافت نماید، البته این مرتبه، به پیامبر خاتم اختصاص دارد.

باری، شب زنده داری، یکی از ویژگی های برجستۀ پیامبر صلی الله علیه و آله و خاندان ایشان است، امام باقر علیه السلام در این باره می فرماید:

کانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقولُ: إنّا أهلُ بَیتٍ اُمِرنا أن نُطعِمَ الطَّعامَ، وَنُؤَدِّیَ فِی النّاسِ البائِنَةَ، و نُصَلِّیَ إذا نامَ النّاسُ.

علی علیه السلام پیوسته می فرمود: «ما خاندانی هستیم که فرمان یافته ایم خوراک اطعام کنیم و به دیگران صله دهیم و هنگامی که مردم خفته اند، نماز بگزاریم».

همۀ انسان های شایسته در امّت های پیشین نیز اهل تهجّد و شب زنده داری بوده اند، چنان که از امام صادق علیه السلام روایت شده:

عَلَیکُم بِصَلاةِ اللَّیلِ؛ فَإِنَّها سُنَّةُ نَبِیِّکُم، ودَأبُ الصّالِحینَ قَبلَکُم، ومَطرَدَةُ الدّاءِ عَنِ أجسادِکُم.

در پی نماز شب باشید که آن، سنّت پیامبر شماست و شیوۀ صالحانِ پیش از شما و دورکنندۀ درد و بیماری از بدنتان.

همچنین شب زنده داری، از ویژگی های یاران امام عصر علیه السلام نیز شمرده شده است.

تهجّد در سیرۀ انبیا و اولیا

بر این اساس، همۀ انبیا و اولیای الهی، اهتمام ویژه ای به عبادت شبانگاهی و شب زنده داری داشته اند. در روایتی آمده که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

صَلاةُ اللَّيلِ مَرضاةُ الرَّبِ، وحُبُّ المَلائِكَةِ، وسُنَّةُ الأَنبِياءِ، ونورُ المَعرِفَةِ، وأصلُ الإيمانِ، وراحَةُ الأَبدانِ، وكَراهِيَةٌ لِلشَّيطانِ، وسِلاحٌ عَلَى الأَعداءِ، وإجابَةٌ لِلدُّعاءِ، وقَبولٌ لِلأَعمالِ، وبَرَكَةٌ فِي الرِّزقِ، وشَفيعٌ بَينَ صاحِبِها وبَينَ مَلَكِ المَوتِ، وسِراجٌ في قَبرِهِ، وفِراشٌ تَحتَ جَنبَيهِ، وجَوابُ مُنكَرٍ و نَكيرٍ، ومونِسٌ وزائِرٌ في قَبرِهِ، فَإِذا كانَ يَومُ القِيامَةِ كانَتِ الصّلاةُ ظِلاًّ عَلَيهِ، وتاجا عَلى رَأسِهِ، ولِباسا عَلى بَدَنِهِ، ونورا يَسعى بَينَ يَدَيهِ، وسَترا بَينَهُ وبَينَ النّارِ.

نماز شب، [مايۀ] خشنودى خداوند و محبّت فرشتگان مى شود و سنّت پيامبران، نور معرفت، ريشۀ ايمان و [موجب] آسودگى بدن ها و نفرت شيطان و سلاحى در برابر دشمنان است و موجب اجابت دعا و پذيرش اعمال، بركت در روزى و شفيع ميان نماز شب خوان و مَلَک الموت است، و چراغى در گور او، بسترى در زير پهلويش، پاسخى براى منكر و نَكير، و مونس و بازديدكننده اى در گور اوست. پس چون روز قيامت شود، نماز [شب]، سايه اى بر فراز او و تاجى بر سرش، جامه اى بر تنش، نورى پيشاپيشِ او، و پرده اى ميان او و آتش مى شود.

تهجد و شب زنده داری

واژۀ «تهجّد» در لغت عرب، به معنای «در شب بیدار شدن» است؛ ولی در فرهنگ قرآن و حدیث، شب زنده داری به منظور اقامۀ نماز شب و عبادت خدا را «تهجّد» می نامند.

واژۀ «تهجّد» در لغت عرب، به معنای «در شب بیدار شدن» است؛ ولی در فرهنگ قرآن و حدیث، شب زنده داری به منظور اقامۀ نماز شب و عبادت خدا را «تهجّد» می نامند. و از این رو به کسی که شبانگاه برای برپا داشتن نماز از خواب بر می خیزد، «متهجّد» اطلاق می گردد.

تأثیر تهجّد در خودسازی

از منظر قرآن و احادیث اسلامی، عبادت شبانگاهی، تأثیر فوق العاده ای در تهذیب نفس و سازندگی معنوی انسان دارد. قرآن کریم در این باره می فرماید:

(إِنَّ نَاشِئَةَ ٱلَّيْلِ هِىَ أَشَدُّ وَطْأً وَ أَقْوَمُ قِيلاً.

بی گمان، عبادت شبانه، پابرجاتر، و در گفتار استوارتر است).

واژۀ «ناشئه» در فراز نخست این آیه به معنای حادثه است. بنا بر این، «ناشئة اللیل» به معنای حادثۀ شب، خواهد بود. بر پایۀ روایاتی که در تفسیر این آیه نقل شده، منظور از حادثۀ شب، بیدار شدن شبانگاهی، با انگیزۀ الهی، برای عبادت و نماز شب است.

واژۀ «وطأ» در فراز دوم آیۀ یاد شده، دو معنا دارد: یکی موافقت و سازش، و دیگری، مشقّت و دشواری. بنا بر این، مقصود از جملۀ «هی أشد وطأ» این است که بیدار شدن از خواب هنگام شب برای عبادت، موجب هماهنگیِ بیشتر قلب و زبان می شود، از این رو، نقش مؤثّرتری در سازندگی معنوی انسان ایفا می نماید، و بر این اساس، عبارت «أقوم قیلاً» اشاره به شدّت استحکام و استواری و درستی عبادت شبانگاهی به جهت برخورداری آن از حضور قلب است.

چکیدۀ سخن در تبیین آیۀ یادشده این است که عبادت شبانه و نیایش سحرگاهی در لحظاتی که انسان بیش از هر وقت دیگری از خاطری آسوده برخوردار است، هر چند برای کسانی که با این فرهنگ خو نگرفته اند دشوار است، ولی تأثیر فراوانی در تهذیب نفس و پرورش جان دارد.

بنا بر این، آنچه در این کتاب، در بارۀ تشویق به شب زنده داری، ویژگی های نماز شب، و آثار و برکات آن آمده است ـ مانند: پاکسازی آینۀ دل از زنگار گناه، روشنایی دل، اجابت دعا، افزایش روزی، تن درستی و از همه مهم تر، محبّت خداوند سبحان و نزدیک شدن به ساحت قدس ربوبی و دستیابی به دیدار قلبی و معرفت شهودی ـ در واقع، تفسیر و تبیین آیۀ یاد شده است. در روایتی از امام عسکری علیه السلام آمده است که فرمود:

إنَّ الوُصولَ إلَی اللهِ تَعالیٰ سَفَرٌ لا یُدرَکُ إلّا بِامتِطاءِ اللَّیل.

رسیدن به خداوند متعال [و دیدار قلبی او، نیازمند] سفری است که جز با نشستن بر مَرکب شب، میسور نشود.